Πολλοί πιστεύουν ότι τα αντικαταθλιπτικά, αλλά και όλα τα ψυχοφάρμακα είναι επικίνδυνα, ότι προκαλούν βλάβη στον οργανισμό, ότι αλλάζουν την προσωπικότητα, ότι δεν θεραπεύουν, αλλά συγκαλύπτουν την ψυχική αρρώστια, ότι παίρνοντας τα ψυχοφάρμακα χρίζεται ψυχοπαθής, ότι όταν κάποιος τα αρχίσει δεν θα μπορεί να τα διακόψει και θα τα παίρνει σε όλη του τη ζωή, ότι θα είναι εξαρτημένος. Πλάνες και πεποιθήσεις που τροφοδοτούνται από το ολέθριο στίγμα για την ψυχική αρρώστια.
Το ΕΡΤNews.gr ζήτησε από τον διακεκριμένο ψυχίατρο, τ. Αναπληρωτή Καθηγητή Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου Αθηνών και τέως πρόεδρο του κλάδου Ψυχοφαρμακολογίας της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας, Βασίλειο Αλεβίζο, να μας διαφωτίσει για το τόσο ευαίσθητο θέμα των αντικαταθλιπτικών. Την ασφάλεια, την αποτελεσματικότητα αλλά και την κριτική που τους ασκείται.
O τ. Αναπληρωτής Καθηγητής Ψυχιατρικής Πανεπιστημίου Αθηνών Βασίλειος Αλεβίζος
Τι είδους φάρμακα είναι τα αντικαταθλιπτικά και πώς λειτουργούν;
Πρόκειται για μία μεγάλη και σημαντική κατηγορία ιατρικών φαρμάκων που προορίζονται για τη θεραπεία του μεγάλου αριθμού καταθλιπτικών ασθενών, είναι φάρμακα αποτελεσματικά και εξυπηρετούν την αναγκαιότητα της θεραπείας της πιο επώδυνης ψυχικής διαταραχής.
Ποιες είναι οι ενδείξεις των αντικαταθλιπτικών;
Έχουν ένδειξη πρωτίστως στις καταθλιπτικές διαταραχές, αλλά έχουν ένδειξη και για άλλες καταστάσεις, όπως διαταραχές άγχους, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, διαταραχές διατροφής, μετατραυματική διαταραχή, προεμμηνορυσιακό σύνδρομο κ.ά.
Ποιος είναι μηχανισμός δράσης των αντικαταθλιπτικών;
Η κατάθλιψη θεωρείται ότι οφείλεται σε δυσλειτουργία των μονοαμινεργικών συστημάτων σεροτονίνης, νοραδρεναλίνης και ντοπαμίνης σε διάφορα κυκλώματα του εγκεφάλου με διαφορετική μονοαμίνη να υπολειτουργεί ανάλογα με τα συμπτώματα του ασθενή. Τα αντικαταθλιπτικά αυξάνουν τη συγκέντρωση και τη δραστηριότητα των μονοαμινών στον εγκέφαλο και τούτο επιφέρει το θεραπευτικό αποτέλεσμα.
Πόσο συχνή είναι η κατάθλιψη στον πληθυσμό;
Η κατάθλιψη, η «κόλαση επάνω στη γη», όπως τη χαρακτήρισε ο Robert Burton τo 1621, είναι μία πολύ συχνή διαταραχή και συνεπάγεται μεγάλο κοινωνικό και οικονομικό κόστος. Προσβάλλει όλες τις ηλικίες και κατατάσσεται πρώτη από όλες τις παθήσεις στην πρόκληση αναπηρίας.
Περιλαμβάνει τη μείζονα κατάθλιψη και τη χρόνια κατάθλιψη ή δυσθυμία. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, 5 % των ενηλίκων (4 % των ανδρών και 6 % των γυναικών) πάσχουν από μείζονα κατάθλιψη. Στη διάρκεια της ζωής, 9 % των ανδρών και 17 % των γυναικών θα νοσήσουν από μείζονα κατάθλιψη (ΗΠΑ), ενώ η δια βίου συχνότητα της δυσθυμίας έχει υπολογιστεί σε 4 % στους άνδρες και 8 % στις γυναίκες.
Ένα στα 20 παιδιά και εφήβους, ηλικίας 6 – 20 ετών πάσχουν από κατάθλιψη και άγχος. Ο αριθμός των καταθλιπτικών παγκοσμίως υπολογίζεται σε 340 εκατομμύρια. 50 % των ενηλίκων καταθλιπτικών και 60 % (75 % σε αναπτυσσόμενες χώρες) των εφήβων με μείζονα κατάθλιψη δεν υποβάλλονται σε θεραπεία και υποφέρουν από τα επώδυνα συμπτώματα της μαρτυρικής κατάθλιψης.
Εκτός από τη μείζονα κατάθλιψη και τη δυσθυμία έχουν περιγραφεί και άλλοι τύποι κατάθλιψης, όπως η άτυπη κατάθλιψη και η ψυχωσική κατάθλιψη.
Ένα στα 20 παιδιά και εφήβους, ηλικίας 6 – 20 ετών πάσχουν από κατάθλιψη και άγχος (AP Photo/Peter Morrison)
Ποια θεωρείτε ότι είναι τα αίτια της κατάθλιψης;
Στην εκδήλωση της κατάθλιψης αλληλεπιδρούν κοινωνικοί, ψυχολογικοί και βιολογικοί παράγοντες. Ψυχοτραυματικές
καταστάσεις, όπως η ανεργία, ψυχοτραυματικά γεγονότα, πρώιμες γονικές αποστερήσεις, σωματικές νόσοι, επιβλαβής χρήση
οινοπνεύματος κ.ά. αυξάνουν την ευαλωτότητα για κατάθλιψη.
Παράγοντες κινδύνου συμβάλλουν στην εκδήλωση της νόσου. Το φύλο είναι ένας σημαντικός παράγοντας κινδύνου, αφού η κατάθλιψη εκδηλώνεται με διπλάσια συχνότητα στις γυναίκες. Άλλοι θεωρούν ότι ευθύνεται η ορμόνη οιστραδιόλη ή ειδική περίοδος ζωής της γυναίκας, όπως η λοχεία και η εμμηνόπαυση που καθιστούν τη γυναίκα ευάλωτη.
Η ηλικία είναι επίσης σημαντικός παράγοντας που αυξάνεται σημαντικά με την έναρξη της εφηβείας (12 – 16 ετών) και συνεχίζεται μέχρι την ηλικία των 44 περίπου ετών. Το οικογενειακό ψυχιατρικό ιστορικό είναι ένας από τους ισχυρούς παράγοντες κινδύνου για την εκδήλωση επεισοδίου μείζονος κατάθλιψης και φαίνεται ότι αλληλεπιδρούν κληρονομικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες στην εκδήλωσή της. Μακρά έκθεση σε σοβαρά ψυχοτραυματικά συμβάντα έχει συνδεθεί με μελλοντικά καταθλιπτικά επεισόδια. Τραύμα, όπως η σεξουαλική κακοποίηση και η απώλεια γονέα σε πρώιμη αναπτυξιακή περίοδο συνδέεται με εκδήλωση κατάθλιψης.
Άλλα στρεσογόνα συμβάντα, όπως διαζύγιο, θάνατος αγαπημένου προσώπου, απώλεια εργασίας, έχουν συνδεθεί με αυξημένο κίνδυνο κατάθλιψης. Πολλές σωματικές παθήσεις, όπως ο καρκίνος, το έμφραγμα, η νόσος Πάρκινσον, αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια, αλλά και φάρμακα συνδέονται με αυξημένο κίνδυνο ο πάσχων να εκδηλώσει κατάθλιψη.
Ποια είναι η κλινική εικόνα της μείζονος κατάθλιψης;
Ο ασθενής που πάσχει από κατάθλιψη έχει έντονα καταθλιπτική διάθεση και έχει χάσει την ικανότητα να χαίρεται (ανηδονία).
Παρουσιάζει ευσυγκινησία η δεν μπορεί να κλάψει, έχει μειωμένη προσοχή και συγκέντρωση, βραδεία ροή στη σκέψη και στην ομιλία, και μειωμένη αυτοεκτίμηση.
Εκφράζεται με λίγες λέξεις, έχει χάσει την ενεργητικότητά του, δεν μπορεί να αποφασίζει, συχνά κατατρύχεται από ενοχές σύντονες η μη σύντονες με το συναίσθημα, αισθάνεται απαισιοδοξία, αβοηθητότητα, απελπισία και αναξιότητα, έχει ανορεξία με πιθανή απώλεια βάρους, αϋπνία (συνήθως πρώιμη αφύπνιση) κ.ά.
Μπορεί να έχει επώδυνα σωματικά συμπτώματα, αδυναμία να νιώθει κοινά αισθήματα, να βλέπει τον κόσμο παράξενο, να έχει μείωση των γονικών αισθημάτων, να φοβάται ότι θα τρελαθεί, να έχει μείωση η κατάργηση της σεξουαλικής επιθυμίας, ανησυχία και αυτοκτονικό ιδεασμό με κίνδυνο απόπειρας αυτοκτονίας.
Ποιες είναι οι κύριες κατηγορίες αντικαταθλιπτικών φαρμάκων;
Η έρευνα για την ανακάλυψη φαρμάκων απαλλαγμένων ανεπιθύμητων ενεργειών, οδήγησε στη ανάπτυξη φαρμάκων διαφορετικών κατηγοριών, ώστε σήμερα ο κλινικός να μπορεί να επιλέξει το κατάλληλο φάρμακο από τις κάτωθι κατηγορίες:
Τρικυκλικά αντικαταθλιπτικά (παράγωγα της ιμιπραμίνης και της αμιτριπτυλίνης): Ανακαλύφτηκαν το 1957 στην Ελβετία, και επί 30 και πλέον χρόνια αποτελούσαν τα φάρμακα εκλογής στη θεραπεία της κατάθλιψης. Παρουσίαζαν όμως ενοχλητικές ανεπιθύμητες ενέργειες και ήταν τοξικά σε υπερδοσολογία.
Το 1988 κυκλοφόρησε η φλουοξετίνη (Prozac), η οποία ήταν το πρώτο παράγωγο της σειράς με τίτλο εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης (SSRIs)(φλουοξετίνη, φλουβοξαμίνη, σιταλοπράμη, σερτραλίνη, παροξετίνη, εσκιταλοπράμη), που έγιναν αποδεκτά με ευρεία συνταγογράφηση, διότι αποδείχτηκαν περισσότερο ασφαλή και ανεκτά, ενώ η χρήση των τρικυκλικών περιορίστηκε με αποτέλεσμα ελάχιστα να χρησιμοποιούνται σήμερα.
Το 1994 κυκλοφόρησε η βενλαφαξίνη, πρώτο της σειράς εκλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης και
νοραδρεναλίνης (βενλαφαξίνη, ντουλοξετίνη). Άλλες κατηγορίες αντικαταθλιπτικών είναι οι ΝαSSAs (Νοραδρενεργικά και ειδικά σεροτονινεργικά αντικαταθλιπτικά (μιρταζαπίνη), οι ανταγωνιστές σεροτονίνης και αναστολείς επαναπρόσληψης (SARIs), οι αναστολείς επαναπρόσληψης νοραδρεναλίνης και ντοπαμίνης (ΝDRIs)(Wellbutrin), τα άτυπα (τραζοδόνη) κ. ά.
Καθώς η έρευνα για ανάπτυξη αποτελεσματικών φαρμάκων για τη θεραπεία της κατάθλιψης είναι αδιάλειπτη, η ανάπτυξη ουσιών, όπως gepirone, esketamine, brexanolone, zuranolone κ.ά., ανοίγει νέους δρόμους και παρέχει ελπίδα στα εκατομμύρια των ασθενών που υποφέρουν από τη βασανιστική κατάθλιψη.
Ποια είναι η αποτελεσματικότητα των αντικαταθλιπτικών;
Γενικά, πρόκειται για φάρμακα αποτελεσματικά στις πλείστες των περιπτώσεων. Με την πρώτη δοκιμή με αντικαταθλιπτικό φάρμακο στη συνιστώμενη δόση, 30 % – 45 % των ασθενών δεν απαντούν ικανοποιητικά στη θεραπεία. Με τη δεύτερη και τρίτη δοκιμή, το ποσοστό ικανοποιητικής ανταπόκρισης φθάνει το 65 %.
Σε μη ανταπόκριση ο κλινικός θα επανεξετάσει τη διάγνωση, τη δόση και τη διάρκεια θεραπείας. Συνήθης πρακτική είναι η αύξηση ης δόσης, αναμονή μέχρι 6 εβδομάδες, η αλλαγή φαρμάκου και συνδυασμός αντικαταθλιπτικών. Αν ο ασθενής δεν ανταποκριθεί σε δύο αντικαταθλιπτικά διαφορετικών κατηγοριών, τότε θα κριθεί ανθεκτικός στη θεραπεία και θα ακολουθήσει άλλες πρακτικές. Με τους άνω χειρισμούς οι πλείστοι ασθενείς θα εμφανίσουν ικανοποιητική βελτίωση. Αν και πάλι κάποιοι παραμένουν στη νόσο, μπορεί να εξεταστεί το ενδεχόμενο ηλεκτροθεραπείας η άλλων μη φαρμακευτικών προσεγγίσεων.
Πόσο μπορεί να διαρκέσει η θεραπεία; Για πόσο χρόνο θα συνεχίσει να παίρνει ο ασθενής το φάρμακο για να μην υποτροπιάσει;
Τα αντικαταθλιπτικά δεν επιφέρουν άμεσο θεραπευτικό αποτέλεσμα. Ο χρόνος που απαιτείται για τη θεραπευτική ανταπόκριση είναι συνήθως 2-3 εβδομάδες. Οι ασθενείς που θα απαλλαγούν από τα καταθλιπτικά συμπτώματα ακολουθούν συντηρητική θεραπεία για πρόληψη υποτροπών. Η πρόωρη διακοπή της συντηρητικής θεραπείας ενέχει τον κίνδυνο υποτροπής. Οι ειδικοί συνιστούν η πλήρης θεραπευτική δόση να μη μειωθεί και να παραμείνει ως δόση συντήρησης. Μελέτες έδειξαν ότι 80 % των ασθενών με δόση συντήρησης τη θεραπευτική, παρέμειναν χωρίς υποτροπή επί τρία χρόνια. Κατά άλλη σύσταση, όλοι οι ασθενείς με ιστορικό τριών σοβαρών επεισοδίων μείζονος κατάθλιψης η δύο επεισοδίων στα πέντε τελευταία χρόνια θα πρέπει να παραμείνουν σε χρόνια συντηρητική θεραπεία. Σε μία μεγάλη μελέτη βρέθηκε ότι οι ασθενείς που παρέμειναν χωρίς συντηρητική θεραπεία επί 15 χρόνια είχαν υποτροπιάσει σε ποσοστό 87 %.
Πόσο ασφαλής είναι η φαρμακευτική θεραπεία;
Σήμερα, η επιστημονική έρευνα μάς έχει εφοδιάσει με φάρμακα αποτελεσματικά και ασφαλή, χωρίς σοβαρές ανεπιθύμητες ενέργειες. ΟΙ SSRIs και οι SNRIs και τα νεότερα αντικαταθλιπτικά (βορτιοξετίνη, αγομελατίνη κ.ά. είναι σήμερα τα ασφαλέστερα και καλύτερα ανεκτά αντικαταθλιπτικά.
Οι πλέον συνήθεις ανεπιθύμητες ενέργειες είναι γαστρεντερικά συμπτώματα (ναυτία, διάρροια, γαστρεντερική δυσφορία), ανησυχία, κεφαλαλγία, εφιδρώσεις, αύξηση σωματικού βάρους, τρόμος, που μπορεί να παρουσιάσουν λίγοι ασθενείς και εύκολα μπορεί να αντιμετωπίσει ο κλινικός. Σεξουαλική δυσλειτουργία (κυρίως καθυστέρηση ή αναστολή του οργασμού ή μείωση της λίμπιντο) μπορεί να παρουσιάσουν αρκετοί ασθενείς κυρίως με SSRIs. Mπορεί να αποφευχθεί με χρήση άλλου φαρμάκου (βουπροπιόνης, αγομελατίνης, βορτιοξετίνης, τραζοδόνης).
Προκαλούν εξάρτηση τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα;
Αν και πολλοί θεωρούν ότι τα αντικαταθλιπτικά προκαλούν εξάρτηση τούτο αποτελεί λανθασμένη γνώμη. Ουδέποτε τα αντικαταθλιπτικά προκαλούν εξάρτηση και τα συμπτώματα, όπως ανησυχία, αϋπνία κ.ά., που παρατηρούνται μετά από απότομη διακοπή τους δεν αποτελούν συμπτώματα εξάρτησης, αλλά συμπτωματολογία διακοπής, που αρχίζει
μετά 1-3 ημέρες και διαρκεί μέχρι 2-3 εβδομάδες ή αποφεύγεται με βραδεία διακοπή του φαρμάκου.
Το κοινό, οι ασθενείς, οι επαγγελματίες υγείας και οικογένειες τους θα πρέπει να γνωρίζουν ότι τα σύγχρονα αντικαταθλιπτικά είναι αποτελεσματικά και ασφαλή και ότι η κατάθλιψη είναι διαταραχή που θεραπεύεται.
Ποια είναι η χρήση των αντικαταθλιπτικών στην Ελλάδα; Έχουμε στοιχεία;
Σε παλαιότερες μελέτες μας (2011) στην ψυχιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών υπολογίσαμε (με τα στοιχεία του IMS) την κατανάλωση των αντικαταθλιπτικών στη διάρκεια της 10ετίας 2002-2011 και τη μεταβολή της κατανάλωσής τους κατά το αντίστοιχο διάστημα. Καταναλώθηκαν 218.278.150 δόσεις (DDD)* ως εάν το 5.1 %του πληθυσμού να ελάμβανε 1 δόση DDD την ημέρα καθ’ όλη τη διάρκεια του 2011.
Η κατανάλωση αυξήθηκε κατά 130.6 % από το 2002 μέχρι το 2011. H κατανάλωση κρίνεται χαμηλή αν ληφθεί υπόψη η συχνότητα της κατάθλιψης στον πληθυσμό, η απαιτούμενη δοσολογία και η διάρκεια θεραπείας και επιβεβαιώνει την παρατήρηση ότι πολλοί (50 %) καταθλιπτικοί ασθενείς δεν ακολουθούν θεραπεία.
Οι μισοί περίπου ασθενείς στην κοινότητα παραμένουν χωρίς θεραπεία με τεράστιο κοινωνικό και οικονομικό κόστος. Πώς εξηγείτε αυτό το φαινόμενο;
Συνήθεις λόγοι αποφυγής η διακοπής της αντικαταθλιπτικής θεραπείας είναι οι ανεπιθύμητες ενέργειες, οι φόβοι ανεπιθύμητων ενεργειών, π.χ. εξάρτησης, παχυσαρκίας, σεξουαλικής δυσλειτουργίας κ.α. και οι λανθασμένες γνώμες και πεποιθήσεις για την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητάς τους.
Πολλοί πιστεύουν ότι τα αντικαταθλιπτικά, αλλά και όλα τα ψυχοφάρμακα είναι επικίνδυνα, ότι προκαλούν βλάβη στον οργανισμό, ότι αλλάζουν την προσωπικότητα, ότι δεν θεραπεύουν, αλλά συγκαλύπτουν την ψυχική αρρώστια, ότι παίρνοντας τα ψυχοφάρμακα χρίζεται ψυχοπαθής, ότι όταν κάποιος τα αρχίσει δεν θα μπορεί να τα διακόψει και θα τα παίρνει σε όλη του τη ζωή, ότι θα είναι εξαρτημένος, κ.ά.,πλάνες και πεποιθήσεις που τροφοδοτούνται από το ολέθριο στίγμα για την ψυχική αρρώστια.
* DDD(Defined daily dose): Η καθορισμένη ημερήσια δόση είναι ένα στατιστικό μέτρο της κατανάλωσης φαρμάκων, που ορίζεται από το Συνεργαζόμενο Κέντρο για τη Μεθοδολογία Στατιστικών Φαρμάκων του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας.
.ertnews.